देवी अथर्वशीर्षम् in Hindi/Sanskrit
ॐ सर्वे वै देवा देवीमुपतस्थुः कासि त्वं महादेवीति॥1॥
साब्रवीत् – अहं ब्रह्मस्वरूपिणी। मत्तः
प्रकृतिपुरुषात्मकं जगत्। शून्यं चाशून्यं च॥2॥
अहमानन्दानानन्दौ। अहं विज्ञानाविज्ञाने।अहं ब्रह्माब्रह्मणी वेदितव्ये।
अहं पञ्चभूतान्यपञ्चभूतानि।अहमखिलं जगत्॥3॥
वेदोऽहमवेदोऽहम्। विद्याहमविद्याहम्। अजाहमनजाहम्।
अधश्चोर्ध्वं च तिर्यक्चाहम्॥4॥
अहं रुद्रेभिर्वसुभिश्चरामि।अहमादित्यैरुत विश्वदेवैः।
अहं मित्रावरुणावुभौ बिभर्मि।अहमिन्द्राग्नी अहमश्विनावुभौ॥5॥
अहं सोमं त्वष्टारं पूषणं भगं दधामि।
अहं विष्णुमुरुक्रमं ब्रह्माणमुत प्रजापतिं दधामि॥6॥
अहं दधामि द्रविणं हविष्मतेसुप्राव्ये यजमानाय सुन्वते।
अहं राष्ट्री सङ्गमनी वसूनांचिकितुषी प्रथमा यज्ञियानाम्।
अहं सुवे पितरमस्य मूर्धन्ममयोनिरप्स्वन्तः समुद्रे।
य एवं वेद।स दैवीं सम्पदमाप्नोति॥7॥
ते देवा अब्रुवन् -नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः।
नमः प्रकृत्यै भद्रायैनियताः प्रणताः स्म ताम्॥8॥
तामग्निवर्णां तपसा ज्वलन्तींवैरोचनीं कर्मफलेषु जुष्टाम्।
दुर्गां देवीं शरणंप्रपद्यामहेऽसुरान्नाशयित्र्यै ते नमः॥9॥
देवीं वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति।
सा नो मन्द्रेषमूर्जं दुहाना धेनुर्वागस्मानुप सुष्टुतैतु॥10॥
कालरात्रीं ब्रह्मस्तुतां वैष्णवीं स्कन्दमातरम्।
सरस्वतीमदितिं दक्षदुहितरं नमामः पावनां शिवाम्॥11॥
महालक्ष्म्यै च विद्महे सर्वशक्त्यै च धीमहि।
तन्नो देवी प्रचोदयात्॥12॥
अदितिर्ह्यजनिष्ट दक्ष या दुहिता तव।
तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः॥13॥
कामो योनिः कमला वज्रपाणिर्गुहा हसा मातरिश्वाभ्रमिन्द्रः।
पुनर्गुहा सकला मायया च पुरूच्यैषा विश्वमातादिविद्योम्॥14॥
एषाऽऽत्मशक्तिः। एषा विश्वमोहिनी। पाशाङ्कुशधनुर्बाणधरा।
एषा श्रीमहाविद्या। य एवं वेद स शोकं तरति॥15॥
नमस्ते अस्तु भगवतिमातरस्मान् पाहि सर्वतः॥16॥
सैषाष्टौ वसवः। सैषैकादश रुद्राः।सैषा द्वादशादित्याः।
सैषा विश्वेदेवाःसोमपा असोमपाश्च।
सैषा यातुधाना असुरारक्षांसि पिशाचा यक्षाः सिद्धाः।
सैषा सत्त्वरजस्तमांसि।सैषा ब्रह्मविष्णुरुद्ररूपिणी।
सैषा प्रजापतीन्द्रमनवः।सैषा ग्रहनक्षत्रज्योतींषि।
कलाकाष्ठादिकालरूपिणी।तामहं प्रणौमि नित्यम्॥
पापापहारिणीं देवींभुक्तिमुक्तिप्रदायिनीम्।
अनन्तां विजयां शुद्धांशरण्यां शिवदां शिवाम्॥17॥
वियदीकारसंयुक्तंवीतिहोत्रसमन्वितम्।
अर्धेन्दुलसितं देव्याबीजं सर्वार्थसाधकम्॥18॥
एवमेकाक्षरं ब्रह्मयतयः शुद्धचेतसः।
ध्यायन्ति परमानन्दमयाज्ञानाम्बुराशयः॥19॥
वाङ्माया ब्रह्मसूस्तस्मात् षष्ठं वक्त्रसमन्वितम्।
सूर्योऽवामश्रोत्रबिन्दुसंयुक्तष्टात्तृतीयकः।
नारायणेन सम्मिश्रो वायुश्चाधरयुक् ततः।
विच्चे नवार्णकोऽर्णः स्यान्महदानन्ददायकः॥20॥
हृत्पुण्डरीकमध्यस्थां प्रातःसूर्यसमप्रभाम्।
पाशाङ्कुशधरां सौम्यां वरदाभयहस्तकाम्।
त्रिनेत्रां रक्तवसनां भक्तकामदुघां भजे॥21॥
नमामि त्वां महादेवींमहाभयविनाशिनीम्।
महादुर्गप्रशमनींमहाकारुण्यरूपिणीम्॥22॥
यस्याः स्वरूपं ब्रह्मादयो नजानन्ति तस्मादुच्यते अज्ञेया।
यस्या अन्तो न लभ्यतेतस्मादुच्यते अनन्ता।
यस्या लक्ष्यं नोपलक्ष्यतेतस्मादुच्यते अलक्ष्या।
यस्या जननं नोपलभ्यतेतस्मादुच्यते अजा।
एकैव सर्वत्र वर्ततेतस्मादुच्यते एका।
एकैव विश्वरूपिणीतस्मादुच्यते नैका।
अत एवोच्यतेअज्ञेयानन्तालक्ष्याजैका नैकेति॥23॥
मन्त्राणां मातृका देवी शब्दानां ज्ञानरूपिणी।
ज्ञानानां चिन्मयातीता*शून्यानां शून्यसाक्षिणी।
यस्याः परतरं नास्तिसैषा दुर्गा प्रकीर्तिता॥24॥
तां दुर्गां दुर्गमां देवीं दुराचारविघातिनीम्।
नमामि भवभीतोऽहं संसारार्णवतारिणीम्॥25॥
इदमथर्वशीर्षं योऽधीते सपञ्चाथर्वशीर्षजपफलमाप्नोति।
इदमथर्वशीर्षमज्ञात्वा योऽर्चांस्थापयति – शतलक्षं प्रजप्त्वापि
सोऽर्चासिद्धिं न विन्दति।शतमष्टोत्तरं चास्य पुरश्चर्याविधिः स्मृतः।
दशवारं पठेद् यस्तु सद्यः पापैः प्रमुच्यते।
महादुर्गाणि तरति महादेव्याः प्रसादतः॥26॥
सायमधीयानो दिवसकृतं पापं नाशयति।
प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापं नाशयति।
सायं प्रातः प्रयुञ्जानो अपापो भवति।
निशीथे तुरीयसन्ध्यायां जप्त्वा वाक्सिद्धिर्भवति।
नूतनायां प्रतिमायां जप्त्वा देवतासांनिध्यं भवति।
प्राणप्रतिष्ठायां जप्त्वा प्राणानां प्रतिष्ठा भवति।
भौमाश्विन्यां महादेवीसंनिधौ जप्त्वा महामृत्युं तरति।
स महामृत्युं तरति य एवं वेद। इत्युपनिषत्॥
Shridevyatharvashirsham in English
Om sarve vai deva devīm upatasthuḥ kāsi tvaṃ mahādevīti॥1॥
Sābravīt – ahaṃ brahmasvarūpiṇī। mattaḥ
prakṛtipuruṣātmakaṃ jagat। śūnyaṃ cāśūnyaṃ ca॥2॥
Aham ānandānānandau। ahaṃ vijñānāvijñāne। ahaṃ brahmābrahmaṇī veditavye।
Ahaṃ pañcabhūtānyapañcabhūtāni। aham akhilaṃ jagat॥3॥
Vedo’hamavedo’ham। vidyāhamavidyāham। ajāhamanajāham।
Adhaścordhvaṃ ca tiryakcāham॥4॥
Ahaṃ rudrebhirvasubhiścarāmi। aham ādityairuta viśvadevaiḥ।
Ahaṃ mitrāvaruṇāvubhau bibharmi। aham indrāgnī aham aśvināvubhau॥5॥
Ahaṃ somaṃ tvaṣṭāraṃ pūṣaṇaṃ bhagaṃ dadhāmi।
Ahaṃ viṣṇum urukramaṃ brahmāṇam uta prajāpatim dadhāmi॥6॥
Ahaṃ dadhāmi draviṇaṃ haviṣmatesuprāvye yajamānāya sunvate।
Ahaṃ rāṣṭrī saṅgamanī vasūnāṃ cikitūṣī prathamā yajñiyānām।
Ahaṃ suve pitaram asya mūrdhanmamayonir apsv antaḥ samudre।
Ya evaṃ veda। sa daivīṃ sampadam āpnoti॥7॥
Te devā abruvan – namo devyai mahādevyai śivāyai satataṃ namaḥ।
Namaḥ prakṛtyai bhadrāyai niyatāḥ praṇatāḥ sma tām॥8॥
Tām agnivarṇāṃ tapasā jvalantīṃvairocanīṃ karmaphaleṣu juṣṭām।
Durgāṃ devīṃ śaraṇaṃ prapadyāmahe’surān nāśayitryai te namaḥ॥9॥
Devīṃ vācam ajanayanta devāstāṃ viśvarūpāḥ paśavo vadanti।
Sā no mandreṣam ūrjaṃ duhānā dhenur vāg asmān upa suṣṭutaitu॥10॥
Kālarātrīṃ brahmastutāṃ vaiṣṇavīṃ skandamātaram।
Sarasvatīm aditiṃ dakṣa duhitaraṃ namāmaḥ pāvanāṃ śivām॥11॥
Mahālakṣmyai ca vidmahe sarvaśaktyai ca dhīmahi।
Tanno devī pracodayāt॥12॥
Aditir hy ajaniṣṭa dakṣa yā duhitā tava।
Tāṃ devā anvajāyanta bhadrā amṛtabandhavaḥ॥13॥
Kāmo yoniḥ kamalā vajrapāṇir guhā hasā mātariśvābhram indraḥ।
Punar guhā sakalā māyayā ca purūcyaiṣā viśvam ātādividyom॥14॥
Eṣā’tmaśaktiḥ। eṣā viśvamohinī। pāśāṅkuśadhanurbāṇadharā।
Eṣā śrīmahāvidyā। ya evaṃ veda sa śokaṃ tarati॥15॥
Namaste astu bhagavatīmātara smān pāhi sarvataḥ॥16॥
Saiṣāṣṭau vasavaḥ। saiṣaikādaśa rudrāḥ। saiṣā dvādaśādityāḥ।
Saiṣā viśvedevāḥ somapā asomapāśca।
Saiṣā yātudhānā asurārakṣāṃsi piśācā yakṣāḥ siddhāḥ।
Saiṣā sattvarajastamāṃsi। saiṣā brahmaviṣṇurudrarūpiṇī।
Saiṣā prajāpati indramanavaḥ। saiṣā grahanakṣatrajyotīṃṣi।
Kalākāṣṭhādikālarūpiṇī। tāmahaṃ praṇoumi nityam।
Pāpāpahāriṇīṃ devīṃ bhuktimuktipradāyinīm।
Anantāṃ vijayāṃ śuddhāṃ śaraṇyāṃ śivadāṃ śivām॥17॥
Viyadīkārasaṃyuktaṃvītihotrasamanvitam।
Ardhendulasitaṃ devyā bījaṃ sarvārthasādhakam॥18॥
Evamekākṣaraṃ brahma yatayaḥ śuddhacetasāḥ।
Dhyāyanti paramānandamayājñānām burāśayaḥ॥19॥
Vāṅmāyā brahmasūstas māt ṣaṣṭhaṃ vaktra samanvitam।
Sūryo’vāmaśrotrabindu saṃyuktaṣṭāttṛtīyakaḥ।
Nārāyaṇena sammiśro vāyuś cādhara yuk tataḥ।
Vicce navārṇako’rṇaḥ syānmahādānandadāyakaḥ॥20॥
Hṛtpuṇḍarīkamadhyasthāṃ prātaḥsūryasamaprabhām।
Pāśāṅkuśadharāṃ saumyāṃ varadābhayahastakām।
Trinetraṃ raktavasanāṃ bhaktakāmadughāṃ bhaje॥21॥
Namāmi tvāṃ mahādevīṃ mahābhayavināśinīm।
Mahādurgapraśamanīṃ mahākāruṇyarūpiṇīm॥22॥
Yasyāḥ svarūpaṃ brahmādayo najānanti tasmād ucyate ajñeyā।
Yasyānto na labhyate tasmād ucyate anantā।
Yasyā lakṣyaṃ nopalakṣyate tasmād ucyate alakṣyā।
Yasyā jananaṃ nopalabhyate tasmād ucyate ajā।
Ekaiva sarvatra vartate tasmād ucyate ekā।
Ekaiva viśvarūpiṇī tasmād ucyate naikā।
Ata eva ucyate ajñeyānantālakṣyājāikā naike iti॥23॥
Mantrāṇāṃ mātrkā devī śabdānāṃ jñānarūpiṇī।
Jñānānāṃ cinmayātītā*śūnyānāṃ śūnyasākṣiṇī।
Yasyāḥ parataraṃ nāsti saiṣā durgā prakīrtitā॥24॥
Tāṃ durgāṃ durgamāṃ devīṃ durācāravighātinīm।
Namāmi bhavabhīto’haṃ saṃsārārṇavatāriṇīm॥25॥
Idam atharvaśīrṣaṃ yo’dhīte sa pañcatharvaśīrṣajapaphalam āpnoti।
Idam atharvaśīrṣam ajñātvā yo’rcāṃ sthāpayati – śatalakṣaṃ prajaptvāpi
so’rcāsiddhiṃ na vindati। śatamaṣṭottaraṃ cāsya puraścaryāvidhiḥ smṛtaḥ।
Daśavāraṃ paṭhed yastu sadyaḥ pāpaiḥ pramucyate।
Mahādurgāṇi tarati mahādevyāḥ prasādataḥ॥26॥
Sāyamadhīyāno divasakṛtaṃ pāpaṃ nāśayati।
Prātaradhīyāno rātrikṛtaṃ pāpaṃ nāśayati।
Sāyaṃ prātaḥ prayuñjāno apāpo bhavati।
Niśīthe turīyasandhyāyāṃ japtvā vāksiddhir bhavati।
Nūtanāyāṃ pratimāyāṃ japtvā devatāsām nidhyaṃ bhavati।
Prāṇapratiṣṭhāyāṃ japtvā prāṇānāṃ pratiṣṭhā bhavati।
Bhaumāśvinyāṃ mahādevīsaṃnidhau japtvā mahāmṛtyuṃ tarati।
Sa mahāmṛtyuṃ tarati ya evaṃ veda। ity upaniṣat॥
देवी अथर्वशीर्षम् PDF Download
देवी अथर्वशीर्षम् का अर्थ
ॐ सर्वे वै देवा देवीमुपतस्थुः कासि त्वं महादेवीति॥1॥
यह मंत्र महादेवी के गुणों का वर्णन करता है, जहाँ सभी देवता देवी के समक्ष आकर उनकी महिमा का स्तवन करते हैं। वे पूछते हैं, “तुम कौन हो?” महादेवी का उत्तर ब्रह्म स्वरूप का उद्घोष है, जो आगे आने वाले श्लोकों में स्पष्ट होता है।
अहं ब्रह्मस्वरूपिणी। मत्तः प्रकृतिपुरुषात्मकं जगत्। शून्यं चाशून्यं च॥2॥
महादेवी स्वयं को ब्रह्मस्वरूपिणी घोषित करती हैं। यहाँ देवी यह बता रही हैं कि समस्त सृष्टि, जिसमें पुरुष और प्रकृति शामिल हैं, उन्हीं से उत्पन्न होती है। यह जगत शून्य और अशून्य दोनों है, अर्थात यह साकार भी है और निराकार भी।
अहमानन्दानानन्दौ। अहं विज्ञानाविज्ञाने। अहं ब्रह्माब्रह्मणी वेदितव्ये। अहं पञ्चभूतान्यपञ्चभूतानि। अहमखिलं जगत्॥3॥
महादेवी स्वयं को आनंद और अनानंद, ज्ञान और अज्ञान, और ब्रह्म तथा अब्रह्म की जानकार के रूप में प्रस्तुत करती हैं। वे यह भी कहती हैं कि वे ही पाँच भूत (अर्थात पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश) हैं, और उनसे परे भी हैं। वे स्वयं पूरे संसार का स्वरूप हैं।
वेदोऽहमवेदोऽहम्। विद्याहमविद्याहम्। अजाहमनजाहम्। अधश्चोर्ध्वं च तिर्यक्चाहम्॥4॥
महादेवी यहाँ वेद और अवेद, विद्या और अविद्या का स्रोत हैं। वे कहती हैं कि वे जन्महीन हैं और सभी दिशाओं में व्याप्त हैं – नीचे, ऊपर और तिर्यक (आड़ी) सभी ओर उनका वास है।
अहं रुद्रेभिर्वसुभिश्चरामि। अहमादित्यैरुत विश्वदेवैः। अहं मित्रावरुणावुभौ बिभर्मि। अहमिन्द्राग्नी अहमश्विनावुभौ॥5॥
महादेवी स्वयं को रुद्रों, वसुओं, आदित्यों और विश्वदेवों के साथ कार्य करते हुए प्रस्तुत करती हैं। वे यह भी कहती हैं कि मित्र और वरुण को धारण करने वाली वे ही हैं। इंद्र, अग्नि और अश्विनी कुमार भी उनके ही संरक्षण में हैं।
अहं सोमं त्वष्टारं पूषणं भगं दधामि। अहं विष्णुमुरुक्रमं ब्रह्माणमुत प्रजापतिं दधामि॥6॥
महादेवी यह कहती हैं कि वे सोम, त्वष्टा, पूषा और भगवान विष्णु को भी धारण करती हैं। ब्रह्मा और प्रजापति भी उन्हीं की शक्तियों के अधीन हैं। यह उनके व्यापक स्वरूप का परिचायक है।
अहं दधामि द्रविणं हविष्मते सुप्राव्ये यजमानाय सुन्वते। अहं राष्ट्री सङ्गमनी वसूनां चिकी तुषी प्रथमा यज्ञियानाम्। अहं सुवे पितरमस्य मूर्धन्ममयोनिरप्स्वन्तः समुद्रे। य एवं वेद। स दैवीं सम्पदमाप्नोति॥7॥
इस चौपाई में महादेवी कहती हैं कि वे यज्ञों को संपन्न करने वाली हैं और यज्ञकर्ताओं को धन्य करती हैं। वे राष्ट्र की अधिष्ठात्री देवी हैं और वसुओं की पालनकर्ता हैं। समुद्र और पृथ्वी के मध्य का स्थान भी उन्हीं का है। जो भी इस सत्य को जानता है, वह दिव्य संपत्तियों को प्राप्त करता है।
ते देवा अब्रुवन् – नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः। नमः प्रकृत्यै भद्रायै नियताः प्रणताः स्म ताम्॥8॥
देवगण महादेवी को प्रणाम करते हुए कहते हैं कि वे सदैव महादेवी और शिवा को नमन करते हैं। वे देवी की प्रकृति और कल्याणकारी रूप को प्रणाम करते हैं।
तामग्निवर्णां तपसा ज्वलन्तीं वैरोचनीं कर्मफलेषु जुष्टाम्। दुर्गां देवीं शरणं प्रपद्यामहेऽसुरान्नाशयित्र्यै ते नमः॥9॥
यहाँ देवी को अग्नि की तरह तेजस्वी बताया गया है, जो अपने तप और कर्म के परिणामों से प्रज्वलित होती हैं। वे दुर्गा के रूप में असुरों का नाश करती हैं, और देवगण उन्हें शरणागत होते हैं।
देवीं वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति। सा नो मन्द्रेषमूर्जं दुहाना धेनुर्वागस्मानुप सुष्टुतैतु॥10॥
देवगण देवी की वाणी को उत्पन्न करते हैं, और समस्त पशु भी उनके गुणों का गुणगान करते हैं। उनकी वाणी मृदुल और मधुर होती है, जो हमें आनंद और शक्ति प्रदान करती है।
कालरात्रीं ब्रह्मस्तुतां वैष्णवीं स्कन्दमातरम्। सरस्वतीमदितिं दक्षदुहितरं नमामः पावनां शिवाम्॥11॥
देवी को कालरात्रि, वैष्णवी, स्कन्दमाता, सरस्वती और अदिति के रूप में पूजित किया जाता है। उन्हें पवित्रता और शांति की प्रतीक के रूप में माना गया है। देवगण उन्हें नमन करते हैं।
महालक्ष्म्यै च विद्महे सर्वशक्त्यै च धीमहि। तन्नो देवी प्रचोदयात्॥12॥
यहाँ महालक्ष्मी को समर्पित मंत्र है, जिसमें सर्वशक्तिमान देवी के ज्ञान की प्रार्थना की गई है। यह मंत्र देवी से प्रेरणा की प्राप्ति के लिए उच्चारित होता है।
अदितिर्ह्यजनिष्ट दक्ष या दुहिता तव। तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः॥13॥
इस चौपाई में अदिति को दक्ष की पुत्री के रूप में वर्णित किया गया है। अदिति वह देवी हैं, जिनसे देवताओं का जन्म हुआ है, और उन्हें अमरता प्रदान करने वाली के रूप में मान्यता प्राप्त है। देवता अदिति का अनुसरण करते हैं क्योंकि वह शुभ और अमरता का प्रतीक हैं।
कामो योनिः कमला वज्रपाणिर्गुहा हसा मातरिश्वाभ्रमिन्द्रः। पुनर्गुहा सकला मायया च पुरूच्यैषा विश्वमातादिविद्योम्॥14॥
इस श्लोक में महादेवी के विभिन्न रूपों का वर्णन किया गया है। वे काम (इच्छा), कमला (लक्ष्मी), वज्रपाणि (इंद्र) आदि के रूप में प्रकट होती हैं। वे गुप्त, परिपूर्ण, और माया की जननी हैं। वे सम्पूर्ण ब्रह्मांड की माता हैं, और सभी विद्या तथा ज्ञान का स्रोत हैं।
एषाऽऽत्मशक्तिः। एषा विश्वमोहिनी। पाशाङ्कुशधनुर्बाणधरा। एषा श्रीमहाविद्या। य एवं वेद स शोकं तरति॥15॥
यह चौपाई महादेवी की आत्मशक्ति का वर्णन करती है। वह विश्वमोहिनी हैं, जो इस संसार को मोहित कर देती हैं। उनके हाथों में पाश, अंकुश, धनुष और बाण होते हैं। वह महान विद्या की अधिष्ठात्री देवी हैं, और जो इस रहस्य को जानता है, वह संसार के दुखों से पार हो जाता है।
नमस्ते अस्तु भगवतिमातरस्मान् पाहि सर्वतः॥16॥
यहां पर भक्त महादेवी को नमन करते हुए उनसे प्रार्थना करता है कि वह चारों दिशाओं से उनकी रक्षा करें। महादेवी को भगवती कहकर संबोधित किया गया है, जो संपूर्ण विश्व की माँ हैं और हर स्थिति में सुरक्षा प्रदान करती हैं।
सैषाष्टौ वसवः। सैषैकादश रुद्राः। सैषा द्वादशादित्याः। सैषा विश्वेदेवाः सोमपा असोमपाश्च॥17॥
यह श्लोक बताता है कि महादेवी स्वयं आठ वसु, ग्यारह रुद्र, और बारह आदित्यों के रूप में प्रकट होती हैं। वे विश्व के सभी देवता हैं, चाहे वे सोम पीने वाले हों या न हों। देवी का यह व्यापक स्वरूप सभी देवताओं में विद्यमान है।
सैषा यातुधाना असुरारक्षांसि पिशाचा यक्षाः सिद्धाः। सैषा सत्त्वरजस्तमांसि। सैषा ब्रह्मविष्णुरुद्ररूपिणी। सैषा प्रजापतीन्द्रमनवः। सैषा ग्रहनक्षत्रज्योतींषि। कलाकाष्ठादिकालरूपिणी। तामहं प्रणौमि नित्यम्॥18॥
यहां महादेवी का वर्णन इस रूप में किया गया है कि वे यातुधान, असुर, राक्षस, पिशाच, यक्ष और सिद्धों का भी संचालन करती हैं। वे तीनों गुणों (सत्त्व, रजस, तमस) की अधिष्ठात्री हैं, और वे ब्रह्मा, विष्णु, रुद्र के रूप में भी प्रकट होती हैं। साथ ही, वे ग्रह, नक्षत्र और समय के विभिन्न मापदंडों (काल, काष्ठा आदि) की रूपिनी हैं। महादेवी को प्रणाम करते हुए उनकी नित्य स्तुति की जाती है।
पापापहारिणीं देवींभुक्तिमुक्तिप्रदायिनीम्। अनन्तां विजयां शुद्धांशरण्यां शिवदां शिवाम्॥19॥
यह चौपाई महादेवी को पापों का नाश करने वाली, भोग और मोक्ष प्रदान करने वाली के रूप में प्रस्तुत करती है। वह अनंत, विजयी, शुद्ध, शरण्य (शरण देने वाली) और शिवा (कल्याणकारी) हैं।
वियदीकारसंयुक्तं वीतिहोत्रसमन्वितम्। अर्धेन्दुलसितं देव्याबीजं सर्वार्थसाधकम्॥20॥
यहां पर महादेवी के बीजमंत्र का वर्णन है, जो समस्त इच्छाओं की पूर्ति करने में सक्षम है। यह मंत्र शक्तिशाली है और इसमें अर्धचंद्र के समान प्रकाशमय गुण हैं।
एवमेकाक्षरं ब्रह्मयतयः शुद्धचेतसः। ध्यायन्ति परमानन्दमयाज्ञानाम्बुराशयः॥21॥
इस श्लोक में बताया गया है कि शुद्ध हृदय वाले योगीजन इस एकाक्षर ब्रह्म (बीजमंत्र) का ध्यान करते हैं। इससे उन्हें परम आनंद की प्राप्ति होती है, और वे अज्ञान के सागर से मुक्त हो जाते हैं।
वाङ्माया ब्रह्मसूस्तस्मात् षष्ठं वक्त्रसमन्वितम्। सूर्योऽवामश्रोत्रबिन्दुसंयुक्तष्टात्तृतीयकः। नारायणेन सम्मिश्रो वायुश्चाधरयुक् ततः। विच्चे नवार्णकोऽर्णः स्यान्महदानन्ददायकः॥22॥
यहां महादेवी के ब्रह्मसूत्रों का वर्णन है, जिसमें उनके बीज मंत्र का विस्तार से वर्णन किया गया है। यह मंत्र सृष्टि के विविध तत्वों और देवताओं से जुड़ा है, और इसका उच्चारण करने से परम आनंद की प्राप्ति होती है।
हृत्पुण्डरीकमध्यस्थां प्रातःसूर्यसमप्रभाम्। पाशाङ्कुशधरां सौम्यां वरदाभयहस्तकाम्। त्रिनेत्रां रक्तवसनां भक्तकामदुघां भजे॥23॥
महादेवी को हृदय के कमल के मध्य में स्थित बताया गया है, जो प्रातःकालीन सूर्य के समान तेजस्वी हैं। उनके हाथों में पाश और अंकुश है, और वे भक्तों को वरदान और अभय प्रदान करती हैं। उनका स्वरूप सौम्य है, और वे त्रिनेत्रधारी हैं, लाल वस्त्र धारण करती हैं। भक्तों की सभी कामनाओं को पूर्ण करने वाली देवी का भजन किया जाता है।
नमामि त्वां महादेवीं महाभयविनाशिनीम्। महादुर्गप्रशमनीं महाकारुण्यरूपिणीम्॥24॥
यह चौपाई महादेवी को महाभय (बड़े डर) को नष्ट करने वाली के रूप में प्रस्तुत करती है। वे महादुर्ग के संकटों का शमन करती हैं और अत्यंत करुणामयी हैं। भक्त उन्हें नमस्कार करते हैं और उनकी कृपा की प्रार्थना करते हैं।
यस्याः स्वरूपं ब्रह्मादयो न जानन्ति तस्मादुच्यते अज्ञेया। यस्या अन्तो न लभ्यते तस्मादुच्यते अनन्ता। यस्या लक्ष्यं नोपलक्ष्यते तस्मादुच्यते अलक्ष्या। यस्या जननं नोपलभ्यते तस्मादुच्यते अजा। एकैव सर्वत्र वर्तते तस्मादुच्यते एका। एकैव विश्वरूपिणी तस्मादुच्यते नैका॥25॥
इस चौपाई में महादेवी के अपार और अगम्य स्वरूप का वर्णन किया गया है। ब्रह्मा आदि देवता भी उनके स्वरूप को नहीं जान सकते, इसीलिए उन्हें अज्ञेय (जानने में असमर्थ) कहा जाता है। उनका कोई अंत नहीं है, इसलिए उन्हें अनंता कहा जाता है। उन्हें किसी लक्ष्य के रूप में देख पाना असंभव है, इसलिए उन्हें अलक्ष्या कहा जाता है। उनका जन्म नहीं होता, इसलिए उन्हें अजा कहा गया है। वे सर्वत्र विद्यमान हैं, इसलिए वे एका कहलाती हैं। हालांकि, वे अकेली होते हुए भी समस्त विश्व का रूप धारण करती हैं, इसलिए उन्हें नैका (अनेक रूपों वाली) कहा जाता है।
मन्त्राणां मातृका देवी शब्दानां ज्ञानरूपिणी। ज्ञानानां चिन्मयातीता शून्यानां शून्यसाक्षिणी। यस्याः परतरं नास्ति सैषा दुर्गा प्रकीर्तिता॥26॥
यहां महादेवी को मंत्रों की जननी और ज्ञान का स्वरूप कहा गया है। वे चिन्मय (शुद्ध चेतना) और अतीत हैं, तथा शून्य (अर्थात् निर्वाण) की भी साक्षी हैं। उनके ऊपर कोई और शक्ति नहीं है, और उन्हें दुर्गा कहा गया है, जो सभी कठिनाइयों को दूर करती हैं।
तां दुर्गां दुर्गमां देवीं दुराचारविघातिनीम्। नमामि भवभीतोऽहं संसारार्णवतारिणीम्॥27॥
इस चौपाई में दुर्गा की स्तुति की गई है, जो कठिनाईयों से पार कराने वाली हैं। वे दुराचारों (बुरे कर्मों) का नाश करती हैं। संसार सागर से भयभीत भक्त उनकी शरण में आते हैं और उनसे उद्धार की प्रार्थना करते हैं।
इदमथर्वशीर्षं योऽधीते सपञ्चाथर्वशीर्षजपफलमाप्नोति। इदमथर्वशीर्षमज्ञात्वा योऽर्चांस्थापयति – शतलक्षं प्रजप्त्वापि सोऽर्चासिद्धिं न विन्दति। शतमष्टोत्तरं चास्य पुरश्चर्याविधिः स्मृतः। दशवारं पठेद् यस्तु सद्यः पापैः प्रमुच्यते। महादुर्गाणि तरति महादेव्याः प्रसादतः॥28॥
यहां इस अथर्वशीर्ष के महत्त्व का वर्णन किया गया है। जो व्यक्ति इस अथर्वशीर्ष का पाठ करता है, वह पांच अथर्वशीर्ष जप के बराबर पुण्य प्राप्त करता है। बिना इस अथर्वशीर्ष को जाने पूजा करने वाला व्यक्ति लाख बार जप करने के बाद भी पूजा की सिद्धि नहीं प्राप्त कर सकता। इस अथर्वशीर्ष को सौ बार जप करने का विशेष नियम माना गया है। जो व्यक्ति इसे दस बार पढ़ता है, वह तुरंत अपने पापों से मुक्त हो जाता है। महादेवी की कृपा से वह महादुर्गाओं को पार कर लेता है।
सायमधीयानो दिवसकृतं पापं नाशयति। प्रातरधीयानो रात्रिकृतं पापं नाशयति। सायं प्रातः प्रयुञ्जानो अपापो भवति। निशीथे तुरीयसन्ध्यायां जप्त्वा वाक्सिद्धिर्भवति। नूतनायां प्रतिमायां जप्त्वा देवतासांनिध्यं भवति। प्राणप्रतिष्ठायां जप्त्वा प्राणानां प्रतिष्ठा भवति। भौमाश्विन्यां महादेवीसंनिधौ जप्त्वा महामृत्युं तरति। स महामृत्युं तरति य एवं वेद। इत्युपनिषत्॥29॥
इस चौपाई में इस मंत्र के जप से होने वाले फलों का वर्णन किया गया है। यदि इसे संध्या समय पढ़ा जाए, तो दिनभर के पापों का नाश हो जाता है, और यदि इसे प्रातः काल पढ़ा जाए, तो रातभर के पाप समाप्त हो जाते हैं। जो व्यक्ति इसे नियमित रूप से सायं और प्रातः पढ़ता है, वह पापमुक्त हो जाता है। इसे निशीथ (रात्रि के चौथे पहर) में जपने से वाक्सिद्धि (वाणी की सिद्धि) प्राप्त होती है। अगर इसे नूतन मूर्ति के समक्ष पढ़ा जाए, तो देवी का सान्निध्य प्राप्त होता है। इसे प्राण प्रतिष्ठा के समय जपने से प्राणों की प्रतिष्ठा होती है। भौम और अश्विनी नक्षत्र में महादेवी की उपस्थिति में इसे पढ़ने से महामृत्यु (अर्थात असमय मृत्यु) से रक्षा होती है। जो इस रहस्य को जानता है, वह महामृत्यु को पार कर लेता है। यह उपनिषद का रहस्य है।
निष्कर्ष
इस अथर्वशीर्ष के माध्यम से महादेवी के अनेक स्वरूपों, उनकी शक्तियों, और उनकी स्तुति के प्रभावों का वर्णन किया गया है। महादेवी ब्रह्मस्वरूपिणी और समस्त सृष्टि की जननी हैं। उनके बिना संसार का कोई अस्तित्व नहीं है। वे ज्ञान, शक्ति और माया की देवी हैं, जो समस्त ब्रह्मांड को संचालित करती हैं। इस अथर्वशीर्ष का नियमित रूप से जप करने से व्यक्ति पापों से मुक्त होकर मोक्ष प्राप्त कर सकता है, और देवी की कृपा से संसार सागर से पार हो सकता है।